E haumi ana Te Pūtea Rangahau a Marsden ki ngā rangahau tino hou rawa
Ko ngā rangahau takahuri i te mātauranga kōhungahunga, ngā hua rerekē ki ngā raruraru āhuarangi me te pūngao, me ngā aronga auaha hei turaki i te parenga āraimoroiti ētahi o ngā kaupapa kua tautokona e te Te Pūtea Rangahau i ngā haumi o tēnei tau
Published on 7 Whiringa-ā-rangi November 2024
E haumi ana Te Pūtea Rangahau a Marsden ki te rangahau tiketike, e taea ai e ngā kairangahau o Aotearoa te rapu i ngā whakaaro tino hou rawa. I roto i tēnei, te huritau 30 o Te Pūtea Rangahau a Marsden, 113 ngā takuhe kei te whakawhiwhia mō ngā whakaaro hou rawa i roto i ngā pūtaiao, te pāngarau, te pūkaha, te tikanga ā-iwi, me te aronui.
E urupare ana ngā kaupapa rangahau arohaehae i tīpakohia i tēnei tau ki ngā tūmomo whakapātaritari hira maha o te motu, o te ao hoki. Ka puta i ēnei ko ngā mōhiotanga hira me te tautoko i te whanaketanga i ngā pūkenga me ngā pūmanawa tiketike i Aotearoa.
I tēnei tau, kotahi te kaupapa pūkenga whitiwhiti nui ka whiwhi i Te Tohu a Te Kaunihera o Te Pūtea Rangahau a Marsden – te tuarima kua tohua mai i tōna whakaaratanga mai i te tau 2018. E whai ana tētahi rōpū ā-ao e arahina ana e Ahorangi Elaine Reese (Ōtākou Whakaihu Waka), Ahorangi Justin O’Sullivan (Waipapa Taumata Rau) me Ahorangi Vincent Reid (Te Whare Wānanga o Waikato), ki te huri i te heke o te paetae mātauranga me te oranga o ngā tamariki kura i Aotearoa mā tētahi rangahau wā roa hao nui. Kua whakawhiwhia te rōpū nei ki te $1 miriona (kore GST) i te tau mō ngā tau e toru nei mō tēnei rangahau, ā, ka taea pea e tēnei rangahau te takahuri i te mātauranga tamariki i te ao katoa.
69 ngā takuhe Arowhānui a Te Pūtea Rangahau a Marsden ka whakawhiwhia ki ngā amorangi rangahau me ō rātau rōpū. Neke paku atu i te hautoru o ngā takuhe i tukuna i tēnei tau he tohu Tīmata-Wawe, he mea whakatū hei tautoko i ngā kairangahau pūhou whakahirahira kia tū pakari ai rātau me te kauneke i ō rātau aramahi. Huihui katoa, $75.82 miriona (kore GST) kei te haumitia ki te rangahau puta noa i ngā wāhanga e toru.
He maha ngā kaupapa ka whakamahi i te hangarau ira hei whakarite i ngā raru i roto i te ahuwhenua me te hauora tangata. E rua o ēnei kei te whakatakoto i te tūāpapa mō te whakaputa i ngā ahumāra pakari mā te whakamahi i ngā utauta iranga hei whakakore i ngā ira e pā ana ki te ahotea, ki ngā karaka tinana rānei. Ka hangaia e tētahi atu ngā tikanga iranga tino tauwhāiti o te whakakore i ngā pūtau me ngā whēkau tauwhāiti, te whakapai ake i tō tātau kaha ki te rangahau i ngā hātepe mate me te whakarauora i roto i te taiwhanga.
He maha ngā kaupapa kei te whiriwhiri i te mōrea o te nui haere o te parenga āraimoroiti. Ko tā rātau e whai ana ko te kimi rongoā ki ngā raru hauora tūmatanui nui mā te tūhura i te āhua o te tipu o te parenga huakita, te kimi whāinga hou mō ngā maimoatanga āraihuakita, me te rapu i ngā āraimoroiti nō konei i te ao o Tāne (otirā i ā tātau ake ngārara, tuatara hoki).
Ka rapua e ētahi atu rangahau ngā rongoā rerekē ki ngā raru āhuarangi me te pūngao, mā te waihanga i ngā pūtau kōmaru pai ake, te hoahoa "pūngoru tioata" hei muku i te mewaro, me te arotautanga o ngā uruparenga hei takahuri pararopi ki ngā kora me ngā matū hira.
He tirotiro hoki ētahi kaupapa ki ngā whetū – ko tētahi he whakamahi i te karu whakatata neutrino nui rawa o te ao hei tautuhi i ngā pūtakenga mai o ngā korakora pūngao-nui i Te Ikaroa, ā, kei te rangahau tonu ētahi i te matūkoiora huakita kia pai ake te tautuhi i ngā tohu o te ora i ētahi atu aorangi.
He maha ēnei kaupapa e tino hāngai ana ki Aotearoa, hei tautuhi i te mōrea o ngā aituā ā-motu, te whakamana i te patu kīrea urutomo, me te hōpara i ngā āhuatanga o tō tātau ahurea ahurei, ngā reo, hītori hoki.
Hei tā te Heamana o Te Kaunihera o Te Pūtea Rangahau a Marsden, a Ahorangi Gill Dobbie FRSNZ, he tino auaha, hou rawa ngā kaupapa o tēnei tau.
"Kua toru tekau tau Te Pūtea Rangahau a Marsden e kōkiri ana i ngā rangahau tiketike i Aotearoa. He tautoko, he whakapoapoa i ngā kairangahau mounga kia whakapau kaha rātau ki ā rātau whakaaro tino rawe me te māia, e puta ai ngā mōhiotanga, ngā pūkenga me ngā hononga ā-ao hou, e tino whai hua ai pea mō Aotearoa ā tōna wā. I tēnei tau huritau, e hiamo ana mātau i ngā pūmanawa o tēnei kohinga kaupapa hei whakaputa i ngā hua tino hirahira mō te iwi whānui o Aotearoa."
He kaha tonu te whakataetae mō Te Pūtea Rangahau a Marsden, ā, ka whai i tētahi hātepe aromatawai pakari. Ko ngā auau angitu o te tau 2024 mō ngā tono pūtea Tīmata-Wawe me te Arowhānui he 12.1% me te 10.6%, he āhua iti iho ki te tau 2023. Ko te auau angitu mō ngā kaitono ki Te Pūtea Rangahau a Marsden a te Kaunihera he 12.5%.
"Mā ngā rauna pūtea 30, kua whakapaitia haeretia e mātau ā mātau hātepe aromatawai kia pai rawa ngā tikanga mahi. Nā te arotake aropā ka puta ēnei whakaaro rerekē i ngā whakamātautau o te mākete ao whānui, ka mutu he taumata tino tiketike ngā kaupapa," te kī a Ahorangi Dobbie.
Ka tohaina ngā tohu Pūtea Rangahau a Marsden katoa i roto i te toru tau, ka mutu e whānui ana te whai pūtea: e utu ana i ngā utu ā-tau, ngā tūranga ākonga me te kairangi, ngā whakapaunga ā-whare wānanga me ngā taonga rangahau.
E whakahaerehia ana Te Pūtea Rangahau a Marsden e Te Apārangi mā te Kāwanatanga o Aotearoa me ngā pūtea mai i a Hīkina Whakatutuki.