Ka tautoko te Pūtea Marsden i ngā rangahau auaha i Aotearoa
He $82.345 miriona (kore GST) kua tohaina e Te Pūtea Rangahau a Marsden ki ngā kaupapa rangahau 120 e ārahina ana e kairangahau i Aotearoa. E tautoko ana ēnei takuhe i ngā rangahau hiranga i roto i ngā mātauranga toi tangata, pūtaiao, te mātauranga pāpori, mātauranga, pāngarau, me te pūkaha mō te toru tau
Published 3 Whiringa-ā-rangi November 2021
I tēnei tau kotahi te kaupapa pūkenga whitiwhiti nui i whiwhi i te Tohu Kaunihera Pūtea a Marsden whai mana mō te $3 miriona (kore GST). Ka tūhura te kaupapa i ngā āhuatanga hei wetewete i ngā ngaru tō ā-papa – ngā riporipo i te mokowā-wā ka pā mai i te whakahohorotanga o ngā ahanoa nunui. Ka whakahiato mai te rōpū mahi tahi whānui e arahina ana e ahorangi Renate Meyer o Waipapa Taumata Rau i ngā pūkenga o te pāngarau, pūtaiao rorohiko, te ahupūngao taketake me ngā tikanga mahi tatauranga rerekē puta noa i Aotearoa hei tuku whai wāhitanga matua ki te pūtaiao ngaru tō ā-papa me te takawaenga i te whai wāhitanga ki te whakatakanga LISA (Laser Interferometer Space Antenna) o te ao.
E tautoko ana ngā takuhe Tīmata Wawe a te Pūtea Marsden i ngā kairangahau pūhou ki te whakawhanake i ngā rangahau motuhake me te waihanga i ngā ara mahi tino rawe i Aotearoa. I te 2021, 44 te hunga i whakawhiwhia ki ngā takuhe Tīmata Wawe, he $15,840,000 (kore GST) te rahinga. He 10.8% te auau angitu mō ēnei tohu. Kei roto i ngā kaupapa i whiwhi pūtea i tēnei ko ngā tūmomo mea pērā i te tūhura i ngā whakapono ariā whakapae; te reo Kuki Airani Māori; te pānga tōmua mai o te mate Parkinson; te pānga o te huringa āhuarangi ki ngā kuku; kia nui ake ngā mahi tāpoi toitū i Te Moana Nui-a-Kiwa i te ao KOWHEORI-19; ā, he pēhea te whakarite a ngā kōtiro i ngā mōrearea me ngā painga pāpori ka taea mai i te ao pāpāho.
I whakawhiwhia ngā kaiārahi tautōhito me ō rātau rōpū ki ngā takuhe Pūtea Marsden Arowhānui 75 me te auau angitu o te 10.2%. Ka whakarite ngā kaupapa rangahau i ngā tūmomo raru whānui e hira ana ki te motu me te ao; he pēhea tō pakeketanga, te mārama ki te āhuatanga ihu horihori; he pēhea te whakahaere i te pāmahana i te wā e hapū ana; tae atu ki te tūhura mēnā ka taea ngā mea taketake o te ora te waihanga i te kōhauhau o Titan, te marama nui rawa o Saturn.
He taumata tiketike rawa ngā kaupapa rangahau, ā, i puta i tētahi tukanga whiriwhiringa tino pakari, tae atu ki te aropā ā-ao nui. I kī te Heamana o te Kaunihera Pūtea a Marsden a Ahorangi David Bilkey, "ko Te Pūtea Rangahau a Marsden he pūtea i hangaia hei whakamana kia anga whakamua ai mō ā mātau kairangahau mātāmua, pūhou hoki hei whakawhanake ai ō rātau whakaaro auaha, hao nui hoki. He mea hira te tautoko i ngā rangahau 'rangi kikorangi' mō te whakarite i tētahi ahurea hauora, toritori, pakari hoki i Aotearoa, e taea ai te whakarite ngā whakapātaritari ā-iwi matua, pērā i tērā i kite tātau mō te urupare ki te urutā KOWHEORI-19.
"Ko ngā tūmomo mōhiotanga kei roto i ngā rangahau whai pūtea i tēnei tau he mea whakahī i te ngākau, me te hiranga o te rangahau me te pānga o te mātauranga i ngā wāhi pērā i te hauora, te āhuarangi me ngā reo. Ko Aotearoa ka whiwhi i ngā painga o tēnei rangahau i roto ngā āhuatanga maha, hei tauira, mā te āwhina i a tātau kia mārama ake ko wai tātau me te tūhura i ngā rongoā rerekē mō ētahi o ā tātau raruraru kōhukihuki.
"He rawe kē te kite i te nui haere o te whai i te mātauranga Māori, ā, e āhukahukatia ana i roto i ngā tūmomo pekanga mātauranga", te kī a Ahorangi Bilkey. "Kei roto i ētahi tauira ko ngā rangahau e tūhura ana i te hiranga ahurea, te toitūtanga me te whai utu o ngā nehunga māori; te hōpara i te auahatanga tiaki taiao ka taea – tae atu ki ērā a te Māori – mō te pānga ki te taiao mō te whakawātea tūpāpaku; ngā rerekētanga ā-ira e pā ana ki te porohau; me te whakamahi i ngā utauta tino hou rawa kia pai ake ai te whakahāngai i ngā kitenga whaipara ki te hītori Māori. Ko ētahi o ngā kaupapa i whiwhi pūtea e pūmau ana ki te tautoko i ngā kairangahau pūhou Māori mā te tiki i ngā ākonga Māori – e mihi ana mātau mō ngā pānga pai puta mō te iti rawa o te Māori i roto i te mātauranga.
Ko ngā kaupapa i whai pūtea i tēnei rauna ka āwhina ki te whakatutuki i tētahi o ngā whāinga a te Kaunihera Pūtea a Marsden mō te pūtea:
Ka pūmau tonu te hapori mātanga i te katoa me te whānuitanga o ngā kaupeka rangahau
"Kei roto i te maha o ngā takuhe Marsden i whakawhiwhia i tēnei tau ko ngā whai wāhitanga mō te whakangungu i ngā ākonga paetahi. I te mea e hiahia ana te Kaunihera Pūtea Marsden ki te tautoko i te whanaketanga o te reanga whai ake o ngā kairangahau pūhou, e pukumahi ana mātau me tēnei kaupapa ki te hiki i te wāriu o ngā karahipi Marsden mō ngā tau maha. I muri i te āta whiriwhiritanga, kua whakapikihia e mātau te wāriu o ngā karahipi Tohu Kairangi mai i te $27,500 i te tau ki te $35,000 i te tau, ā, mō ngā karahipi Tohu Paerua mai i te $17,000 ki te $22,000. Ko ngā ākonga paetahi ka whiwhi i ngā painga o ēnei takuhe hou," te kī a Ahorangi Bilkey.
Kua āhua heke te rahinga o ngā kaitono i waimarie mai i tērā tau (11.5%) he 10.4% i tēnei tau. Ko te take matua mō tēnei ko te pōtae tahua mō ngā tohu Tīmata-Wawe kua whakapikihia i tēnei tau (mai i te $300,000 ki te $360,000 i roto i te roanga o te kaupapa), ka whakaiti i te maha o ngā kaupapa Tīmata-Wawe ka taea te tuku pūtea.
Ka tohaina ngā takuhe i roto i te toru tau ka mutu e whānui ana te whai pūtea, e utu ana i ngā utu ā-tau, ngā tūranga ākonga me te kairangi, ngā whakapaunga ā-whare wānanga me ngā taonga rangahau.
E whakahaerehia ana te Te Pūtea Rangahau a Marsden e Te Apārangi mā te Kāwanatanga o Aotearoa me ngā pūtea mai i a Hīkina Whakatutuki. Nā Te Hīkina Whakatutuki te mana hāpai.